Bogi Ágústsson: Maður verður að standa við stóru orðin

Bogi Ágústsson las í gærkvöldi sinn síðasta fréttatíma á RÚV. Bogi hefur birst á sjónvarpsskjám landsmanna í hartnær hálfa öld og sagt frá mörgum af helstu fréttaviðburðum síðustu áratuga. Hann fer yfir æskuárin, feril sinn og blaðamennsku í víðara samhengi í skemmtilegu viðtali sem Guðrún Guðlaugsdóttir tók við hann fyrir bókina Af lífi og sál: íslenskir blaðamenn III sem gefin var út árið 2022:

Maður verður að standa við stóru orðin

Við fáum okkur svart kaffi og göngum aðeins um. Staðurinn er glæsileg, nýleg íbúð við Grandaveg og viðmælandinn er Bogi Ágústsson sem flestum Íslendingum er að góðu kunnur af starfi sínu við Sjónvarpið.

„Þessi mynd er eftir listmálarann Jón Stefánsson, við létum forvörð hreinsa hana upp,“ segir Bogi þar sem við stöldrum við og virðum fyrir okkur málverk í breiðum, gullnum ramma sem sýnir Lómagnúp og Ísland eins og maður gjarnan vildi hafa það alltaf – fullt með kyrrlátri fegurð. En þannig er ekki Ísland, ekki umheimurinn og þess þá heldur ekki starf þeirra sem vinna við fjölmiðlun. Við borðstofuborðið lokum við Bogi hringnum. Þar á vegg blasa við mér teikningar sóttar í íslenskar þjóðsögur og falleg, dönsk svartkrítarmynd af stúlku sem fædd var upp úr aldamótunum 1900 og hét María.

„Mynd þessi kemur úr fjölskyldu konu minnar, Jónínu Maríu Kristjánsdóttur. Fengum myndina út á Maríunafnið,“ segir Bogi og býður mér sæti.

„Teikningarnar sem þú ert að horfa á eru eftir Gunnlaug Scheving og voru um borð í strandferðaskipinu Esju. Þegar skipið var selt til útlanda fylgdu myndirnar með. Rétt þótti hins vegar að koma þeim aftur til Íslands enda liggur boðskapur þeirra djúpt í hjartarótum Íslendinga, annars vegar er þarna mynd af Djáknanum á Myrká og hins vegar er seilst í þjóðsöguna Móðir mín í kví, kví,“ segir Bogi. Á heimilinu kallast sem sagt á hið nýja og hið gamla. En einmitt það á að verða helsta viðræðuefni okkar Boga – það sem var og það sem er nú í starfi hans sem fréttamanns og fréttastjóra á löngum ferli hans hjá Sjónvarpinu. En að gömlum og góðum sið berst talið fyrst að æskuárunum.

Bogi Ágústsson fæddist 6. apríl 1952 á fæðingardeildinni í Reykjavík, sonur hjónanna Jónínu Guðnýjar Guðjónsdóttur frá Akureyri sem flutti suður um tvítugt og Ágústs Jónssonar stýrimanns og síðar skipstjóra hjá Eimskip.

„Foreldrar mínir skildu þegar ég var tíu ára. Í kjölfar þess vorum við Emilía systir mín, sem fædd var 1960 hjá Guðbjörgu móðursystur okkar, kölluð Bubba. Ég tímabundið en Emilía ólst þar upp. Hún lést 2018. Móðir okkar giftist nokkru eftir skilnaðinn bandarískum vel efnuðum manni sem var talsvert eldri en hún. Þau bjuggu í Flórída. Hún átti gott en stutt líf.

Á æskuárum mínum hlustaði ég heilmikið á útvarp. Ekki síst útvarpsleikrit og fréttir og fréttatengt efni, þætti eins og „Efst á baugi“ sem Björgvin Guðmundsson og Tómas Karlsson sáu um og fjallaði um erlend málefni. Þaðan er kannski kominn áhuginn á erlendum fréttum. Ég varð snemma mjög elskur að lestri. Bubba móðursystir mín spáði því að ég yrði í fyllingu tímans annað hvort kennari eða blaðamaður.

Maður Bubbu móðursystur var Árni Þór Eymundsson. Foreldrar hans voru Þóra Árnadóttir, dóttir séra Árna Þórarinssonar og Eymundur Árnason skipstjóri. Bubba og Árni bjuggu á Bárugötu 5, í sama húsi og foreldrar Árna. Ég var stundum í mat hjá Þóru. Hún er mér mjög minnisstæð, greind og gáfuð kona og þau Eymundur áttu mikið og gott bókasafn. Ég man að þegar ég var í tólf ára bekk þá áttum við að velja ljóð og flytja fyrir bekkinn. Ég spurði Þóru hvað ég ætti að velja. Hún tók úr hillu ljóðabók eftir Bólu-Hjálmar. Það varð úr að ég lærði eina vísu úr ljóði sem heitir Andsvar til orðaþjófsins, mikið níðkvæði eftir Bólu-Hjálmar og flutti fyrir bekkinn minn. Það kvæði endar svo:

Sú mun tíkin full og feit,
sem fúlmennskunni í þig skeit,
og svo þig í endann beit,
að þið skræktuð bæði,
þinn og hennar klínist krans,
kopps á botni andskotans,
nöldraðu svo í nafni hans,
náhjóð hinztu kvæði.

Ég flutti tólf ára til föður míns og stjúpmóður, Margrétar Sigurðardóttur sem sett höfðu saman bú á Seltjarnarnesi. Margrét átti sínar rætur þar, faðir hennar var skólastjóri í Mýrarhúsaskóla og hreppstjóri. Þetta varð til þess að ég hef búið um það bil helming ævinnar á Seltjarnarnesi. Við hjónin bjuggum þar í um þrjátíu ár og ólum þar upp börnin okkar þrjú. Ég tel mig Vesturbæing, foreldrar mínir leigðu um skamma hríð íbúð í húsi Haraldar Ólafssonar, skipstjóra á Kleifarvegi 5 en annars hef ég alla mína búið vestan við Læk,“ segir Bogi og það örlar á stolti í röddinni.

„Það lá snemma í loftinu að ég ætti að fara í Menntaskólann í Reykjavík og ég gerði það,“ bætir hann við. Bogi varð stúdent frá MR 1972, tvítugur að aldri.

„Tíu sumur var ég háseti til sjós á skipum frá Eimskip. Ég fékk það starf auðvitað í gegnum klíku eins og gerðist. En sjómennska var ekki mín fyrsta launavinna. Margir blaðamenn nefna Alþýðublaðið sem sitt fyrsta starf í blaðamennskunni. Ég get, þannig séð, gert það líka – mitt fyrsta launaða starf var að bera út Alþýðublaðið. Þá var ég níu ára.“

Hafðir þú hug á háskólanámi eftir stúdentspróf?

„Já. Föðurafi minn var læknir og líklega þess vegna ákvað ég snemma að fara í læknisfræði. Vegna þess fór ég í náttúrufræðideild í menntaskóla og lærði þar líffræði, efnafræði og fleiri fög sem ég hafði engan sérstakan áhuga á.“

Hefur það gagnast þér í blaðamennskunni?

„Ekki get ég nú sagt það. Svo fór að ég var bara einn kynningartíma í læknisfræði. Ég sat út tímann af því ég kunni ekki við að standa upp en ég vissi um leið og hann hófst að þetta var ekki rétt fyrir mig. Að tímanum loknum pakkaði ég saman í töskuna mína og gekk beint út í Árnagarð og skráði mig í sögu og íslensku, sem átti miklu betur við mig. Það nám stundaði ég svo til ársins 1977. Ég starfaði sem kennari við Álftamýrarskóla í tvö ár en sótti árið 1977 um starf fréttamanns erlendra frétta hjá Sjónvarpinu og hef unnið þar með stuttu hléi til þessa dags.“

Hvað varð til þess að þú ákvaðst að fara út í fjölmiðlun?

„Þegar maður hefur áhuga á sínu umhverfi er ekkert óeðlilegt að maður fari annað hvort í pólitík eða blaðamennsku og ég gerði hvort tveggja. Ég byrjaði í pólitíkinni og fór þaðan í blaðamennsku og mér hefur tekist að skera á öll tengst þar á milli,“ segir Bogi og fær sér kaffisopa.

Ég spyr forvitin um hið pólitíska skeið í ævi hans.

„Það var varla það embætti til í menntaskólanum eða háskólanum sem ég ekki bauð mig fram í,“ svarar Bogi af bragði.

„Góður vinur minn bauð sig reyndar fram sem Inspector scholae svo ég sótti ekki í það embætti, en ég var varaforseti Scriba scholaris meðal annars. Ég var mjög virkur í starfsemi Vöku, félags lýðræðissinnaðra stúdenta, og var í framboði til Háskólaráðs, en þá höfðu stúdentar bara einn fulltrúa þar og Verðandi, Félag vinstri manna, hafði eilífan meirihluta á þeim tíma svo ég komst ekki þangað. Ég hafði áhuga á blaðamennsku og sótti þess vegna um starf á Morgunblaðinu en af ráðningu varð ekki. Ég hafði á þeim tíma ekki endilega ætlað mér að gera blaðamennsku að ævistarfi.“

Meira gaman að skrifa um umheiminn en Ísland

Hvers vegna heldur þú að fólk sæki í blaðamennsku?

„Ég held að ástæðan fyrir því að fólk fari í blaðamennsku sé áhugi á samfélaginu og umhverfinu, þannig var það með mig. Það var svo hins vegar tilviljun að ég lenti í erlendum fréttum og hefur starfað sem slíkur alla tíð. Ég hef því ekki verið að fjalla mikið um íslenskt samfélag. Ég lenti einfaldlega í erlendum fréttum af því það var laust starf erlends fréttamanns hjá Sjónvarpinu þegar Jón Hákon Magnússon hætti og ég sótti um eftir hvatningu skólabróður. Ég hefði kannski síðar getað fært mig yfir í innlendar fréttir en ég gerði það ekki. Ég kom að innlendum fréttum um tíma en kunni betur við mig í erlendu fréttunum. Mér finnst í raun meira gaman að skrifa um umheiminn en Ísland.

Þegar ég sótti um starf hjá Sjónvarpinu var ég tuttugu og fjögra ára gamall og hafði enga reynslu af blaðamennsku fyrir utan það að hafa skrifað í skólablöð og nokkrar blaðagreinar. Árið 1977 voru sex fréttamenn starfandi á Sjónvarpinu. Það var því ekki á hverjum degi sem dyr opnuðust inn á þennan vinnustað. Einhverra hluta vegna fannst mér Sjónvarpið vera virðulegasti parturinn af íslenskri blaðamennsku, það var nýtt og þar var frumkvöðlastarf í gangi. Mér fannst því sjálfsagt og eðlilegt að láta á það reyna hvort ég fengi þessa vinnu. Þegar ég hóf störf hafði Sjónvarpið verið við lýði á Íslandi í rétt rúm tíu ár og mestu byrjunarörðugleikarnir að baki.“

Þú fórst í erlendar fréttir, það reynir á tungumálakunnáttu. Hvað gerðirðu til þess að öðlast hana?

„Mestu skipti að kunna ensku og ég var þokkalega góður í henni, því ég hafði lesið talsvert á ensku, allt frá því ég var unglingur – byrjaði á glæpasögum. Svo las ég mikið af bókum PG Wodehouse, ég á þær bækur allar ennþá, eitt af því sem ég hef ekki hent – við hjónin þurftum að losa okkur við margar bækur þegar við fluttum úr raðhúsi okkar á Seltjarnarnesi í þessa íbúð fyrir fimm árum. Líklega hef ég haldið Wodehouse eftir af tilfinningaástæðum þótt ég lesin hann ekki mikið núna. Mér finnst breskur humor skemmtilegur og hef lesið talsvert af breskum bókum, en les líka talsvert mikið á dönsku“ segir Bogi.

Ég hugsa með mér að einhver hafi bókaeignin verið, hvarfla augunum að löngum hillum meðfram stofuveggnum sem eru fullar af fjölmörgum virðulegum bókaflokkum, svo sem safni Íslendingasagna og heildarútgáfu af bókum Halldórs Laxness með sinni veglegu gyllingu auk erlendra og innlendra bóka af ýmsu tagi – en aftur beinist talið að Sjónvarpinu og starfinu þar.

„Sonja Diego var hinn erlendi fréttmaðurinn þegar ég kom til starfa í stað Jóns Hákons. Ég hafði sem fyrr sagði nákvæmlega enga reynslu af að skrifa sem blaðamaður en naut hins vegar mjög góðrar aðstoðar, ekki síst hjá Sonju og Eiði Guðnasyni. Eiður tók mjög vel á móti mér en hann fór svo út í pólitík ári síðar,“ segir Bogi.

Fékkstu beina kennslu í fréttaskrifum?

„Nei, í sjálfu sér ekki. Það var meira svona að ég tæki inn andann, móralinn og siðareglurnar. Nálgunina – frekar en það hafi verið einhver praktísk kennsla. – En maður fékk að vita ef maður gerði einhverja vitleysu. Séra Emil Björnsson var fréttastjóri. Hann var yfirburðamaður í íslensku. Hann fékk hjartaáfall tveimur árum eftir að ég hóf störf og þá þurfti hann að minnka við sig vinnu. Áður hafði hann verið þarna öllum stundum frá morgni til kvölds. Hann var mjög áhugasamur um allt sem varðaði fréttir. Auk þess störfuðu með mér góðir fréttamenn.“

Fannst þú út að þú hefðir gott fréttanef?

„Þetta er góð spurning! – Ætli megi ekki segja að ákveðnir hlutir veki athygli manns í þeim mæli að maður vill koma fréttum af þeim á framfæri.“

Hefurðu áhuga á fólki?

„Nei, ekkert sérstaklega. Ekki eins og til dæmis Kári Jónasson vinur minn og kollega, sem veit allt mögulegt um tengsl fólks og samskipti. Þá þekkingu skortir mig algerlega. – Mér finnst ekki mér koma við hver er með hverjum og svo framvegis. – Ég les bara það sem ég hef áhuga á að lesa.“

Er sagnfræðinám heppilegt fyrir blaðamennsku?

„Háskólanám er mjög góður og nauðsynlegur menntunargrunnur fyrir blaðamenn. Þú lærir öguð vinnubrögð og að koma hlutum frá þér á skipulegan hátt, að greina kjarnann frá hisminu. Í sagnfræði lærir þú að vega og meta heimildir. Það þurfa bæði sagnfræðingar og blaðamenn að gera. Gott að hafa í huga grundvallarreglunar: hvað, hvar, hver, hvenær og hvers vegna.“

(millifs)Söguskilningur Íslendinga á misskilningi byggður

Hvert varð þitt sérsvið í erlendum fréttum?

„Ég fékk fljótlega mikinn áhuga á Norðurlöndunum. Ég takmarkaði mig auðvitað ekki við það. Kannski má rekja áhuga minn á Norðurlöndum til þess að meðan ég var í háskólanum sátum við oft úti í Norræna húsi yfir kaffibolla og þar gat maður lesið Politiken og Dagens Nyheter og fleiri norræn blöð. Ég var reyndar mun betri í ensku en norrænum tungumálum á þeim tíma, en það breyttist þegar ég flutti til Kaupmannahafnar.“

Nú last þú sagnfræði – hafa þau fræði komið þér að miklu gagni í þínu starfi?
„Þegar ég fór að læra sögu í háskólanum uppgötvaði ég fljótlega að sú sagnfræðiþekking eða söguskýring sem var og er kannski ennþá meðal Íslendinga er grundvölluð á miklum misskilningi varðandi eigin sögu – um það má kenna Jónasi frá Hriflu og Jóni J. Aðils. Þeir sömdu kennslubækurnar sem íslensk börn voru látin lesa í áratugi. Að mínu mati eru þessar bækur þannig að varla er hægt að tala um þær sem sagnfræðirit.“

Hver er misskilningur okkar Íslendinga varðandi sögu okkar?

„Ímyndin sem flestir Íslendingar höfðu og hafa margir enn var að frjálsbornir höfðingjar sem ekki þoldu yfirráð Haraldar hárfagra hefðu flúið til Íslands og sest þar að og búið til gullaldarþjóðfélag frjálsra manna. Síðan hafi þeir verið sviknir af hinum vonda Gissur Þorvaldssyni, oft nefndur jarl, í hendur Noregskonungi. Eftir 1262 hafi svo lagst allsherjarmyrkur yfir Íslandi og ekki byrjað að rofa til fyrr en með fæðingu Jóns Sigurðssonar. – Þessi saga er að sjálfsögðu alger misskilningur.“

Hver er þá „hin sagan“?

„Það er í sjálfu sér engin „hin saga“ – bara misskilningur. Íslendingar hafa gjarnan litið á sína sögu í einhverju sjálfstæðu samhengi. Þannig er það ekki, við erum hluti af heiminum, aðallega norðvestur Evrópu. Óbeint hafði þróun í Bretlandi mjög mikil áhrif á það sem gerðist á Íslandi og bein áhrif frá tímum Napóleonsstyrjaldanna. – Að ekki sé talað um fyrri heimstyrjöldina þegar Bretar réðu öllu sem þeir vildu ráða og hernámu svo Ísland í þeirri síðari.

Að við hér á Íslandi séum eitthvert einangrað eyland sem þróaðist af sjálfu sér er algerlega rangt. Og það, að íslenskt samfélag hafi verið eitthvert fyrirbæri sem fann upp hið dásamlega fyrirkomulag að hafa þing og lýðræði, það er bara ekki rétt. Ísland var mjög stéttskipt samfélag þar sem stór hluti vinnandi fólks voru beinlínis þrælar. Og það er ekki nema lítill hluti sem kom hingað frá Noregi. Komið hefur fram í rannsóknum að meira en helmingur DNA erfðaefnis í íslenskum konum bendi til að meirihluti kvenna sem kom hingað á landnámsöld hafi verið frá Bretlandseyjum. Og ekki aðeins það – stór hluti hins norræna fólks sem flutti til Íslands kom einnig frá Bretlandseyjum – svo sem Auður djúpúðga. Faðir hennar var konungur í Dyflinni.

Þessi ímynd með Ingólf Arnarson sem okkur hefur verið innrætt er röng, en hún lifir að einhverju leyti enn og sennilega verður aldrei hægt að drepa hana. Þetta eru afleiðingarnar frá Jónasi frá Hriflu og Jóni J. Aðils, aðallega Jónasi. Bók Jónasar frá Hriflu er þvílíkt bull, þar er kafli um Egil Skallagrímsson sem eru þokkalegar líkur á að hafi verið raunveruleg persóna. Næsti kafli fjallar um Gunnar á Hlíðarenda, sem er augljóslega skáldsagnapersóna – Njála er skáldsaga. Og þetta leggja menn að jöfnu.

Ég held að það hafi ekki verið neinn fastur skilningur á sögu Íslands fyrr en Jónas frá Hriflu fór að móta sína söguskoðun. Til dæmis var mjög mismunandi álit sem menn höfðu og hafa á sambandi Íslands og Danmerkur. Stór hluti af íslensku embættismannastéttinni var sáttur við að við værum hluti af Danaveldi og ég held að almenningur hafi haft um annað að hugsa. Annar þáttur af hinum mikla misskilningi er sá að Danir hafi farið eitthvað sérstaklega illa með Íslendinga, kúgað þá. Þeir fóru ekkert verr með Íslendinga heldur en til dæmis íbúa á Fjóni.

Það að Ísland var langt í burtu leiddi til þess að það hafði ákveðin forréttindi og fríðindi eins og Harald Gustafsson rekur í ritgerði sinni um Ísland á átjándu öld. Hann er sænskur sagnfræðingur og doktorsritgerðin hans heitir: Mellan Kung och allmoge. Íslenska yfirstétt kallar hann beinlínis „íslenskan aðal“. Þar kemur í ljós að sú ímynd að á Íslandi hafi ríkt bændasamfélag sjálfseignarbænda er röng, bændur á Íslandi voru nánast allir leiguliðar. Fimm prósent þjóðarinnar áttu, eða ráku í nafni konungs, yfirgnæfandi meirihluta allra jarða á Íslandi. Þetta fólk réði sér að mestu leyti sjálft og áhrif danska konungsveldisins gagnvart því voru harla lítil. Danska stjórnin reyndi á átjándu öld að þoka Íslandi til nútímans úr þessu miðaldasamfélagi. Ein af þeim tilraunum voru Innréttingarnar svokölluðu, sem Skúli Magnússon stóð fyrir að frumkvæði danskra stjórnvalda. Danir reyndu að þróa íslenskt samfélag áfram en íslensk yfirstétt barðist gegn því fram á tuttugustu öld.“

Hvernig finnst þér afstaða fólks á hinum Norðurlöndunum vera til Íslands?

„Afstaðan er almennt jákvæð, en ég hef aldrei orðið var við neina sérstaka afstöðu til Íslands í Danmörku. Danir hugsa afskaplega lítið um allt sem er fyrir norðan þá. Yfirleitt hvorki naut ég þess né galt að vera Íslendingur í Danmörku á sínum tíma.“

(millifs)Íslenskur fréttamaður á erlendri grundu

Hvernig kom það til að þú varst ráðinn í fullt starf sem fréttamaður á Norðurlöndum?

„Áður en þessi staða var stofnuð 1984 höfðu íslenskir fréttamenn nokkrum sinnum farið tímabundið til fréttaöflunar á Norðurlöndum, meðal þeirra voru Sonja Diegó og Guðjón Einarsson. Ég var einn hvatamanna að því að fast starf fréttamanns Sjónvarps á Norðurlöndum væri stofnað og var ráðinn til starfans. Aðallega var það Pétur Guðfinnsson framkvæmdastjóri Sjónvarps sem kom þessu máli áfram. Vandamálið á þessum tíma var að fréttaöflun erlendis frá var mjög erfið. Við bjuggum við það að hafa ekki almennilegan aðgang að Reuters-línunni fyrr en Seðlabankinn lokaði um eftirmiðdaginn. Einnig höfðum við loftskeytasamband við NTB, norsku fréttastofuna, og AP, Associated Press. En sambandið við síðast töldu fréttastofurnar var beinlínis háð veðri og vindum, því truflanir gátu verið miklar. Lifandi fréttamyndir bárust okkur tveggja daga gamlar. Satt að segja höfðu og hafa enn stóru fréttastofurnar, Reuters, AP og fleiri takmarkaðan áhuga á Norðurlöndunum. Fyrir þeim er þetta svæði sem skiptir tiltölulega litlu máli. Eini möguleiki okkar til að afla almennilegra frétta frá Norðurlöndunum var því á þessum tíma að hafa mann sem staðsettur væri á því svæði.

Sem fréttamaður staðsettur í Kaupmannahöfn sendi ég svo fréttir á Sjónvarpið en ekki á fréttastofu Útvarps. Sjónvarpið hélt úti þessu starfi fyrstu árin af tíu. Síðasti erlendi fréttamaðurinn, staðsettur í Kaupmannahöfn, var Óðinn Jónsson. Við hjónin vorum í Kaupmannahöfn í rúm tvö ár. Þá kom ég aftur til starfa á Sjónvarpinu en Ögmundur Jónasson tók við að mér sem fréttamaður á Norðurlöndum. Síðar var þessi staða fyrir báðar fréttastofunnar. Það gerðist þegar Friðrik Páll Jónsson tók við þessu starfi. Hann sendi fréttir bæði til útvarps og sjónvarps. Árni Snævar gegndi þessu starfi einnig.“

Höfðu þeir ekki einu sinni samband við þig frá fréttastofu Útvarps til að afla frétta?

„Jú, þeir gerðu það. En málið er, eins og Kári Jónasson orðar það, að áttatíu prósent af vinnu fréttaritara erlendis fer í sjónvarpsfréttir og tuttugu prósent í útvarpsfréttir. Þótt ég hefði engar skyldur gagnvart fréttastofu Útvarps þá auðvitað svaraði ég fyrirspurnum fréttamanna þar. Hið sama gilti um íþróttirnar, Bjarni Felixsson var duglegur við að biðja mig um aðstoð við íþróttafréttirnar.“

Hver voru helstu viðfangsefni fréttaritara Sjónvarps í Kaupmannahöfn?

„Mest voru það almenn fréttaskrif af því sem var að gerast á Norðurlöndunum. Pólitík og önnur þjóðfélagsþróun og svo það sem snerti Ísland sérstaklega. Það síðast talda var afskaplega svipað því sem gerist með störf erlendra fréttamanna hjá Sjónvarpinu. Þessi staða var svo lögð niður á tíunda áratugnum vegna þess að tækniþróunin var orðin þannig að ekki var þörf á að hafa fréttaritara staðsettan erlendis. Netið var komið til sögunnar.“

Hvernig gekk þér að ná tali af áhrifamönnum á Norðurlöndum?

„Undantekningarlítið gekk það mjög vel. Norðurlöndin eru lítil samfélög þótt þau séu miklu stærri en örsamfélagið hér á Íslandi. Ef ég þurfti að ná tali af dönskum ráðherrum eða öðrum ráðamönnum þá gekk það yfirleitt mjög vel. – En ég var ekkert alltaf í einhverjum ráðherraviðtölum, fjarri því.“

Voru ráðamenn á Norðurlöndunum öðruvísi en þeir íslensku í viðmóti?

„Mér finnst í sjálfu sér erfitt að segja að íslenskir ráðamenn hafi verið á þennan eða hinn veginn og sama máli gegnir með ráðamenn erlendis – þetta er persónubundið. Sumir voru mjög þægilegir og aðrir minna þægilegir. Varðandi ráðamenn á Norðurlöndunum þá naut ég þess kannski að vera Íslendingur á þann veg að þeir voru sumir afslappaðri gagnvart mér heldur en þeir hefðu verið gagnvart fréttamönnum í eigin landi. En í það heila fannst mér að komið væri fram við mig eins og gert var við blaðamenn almennt á þessum tíma.

Hvaða viðtöl eru þér minnisstæðust úr starfi þínu sem fréttmaður á Norðurlöndum?

„Kannski tvennt kemur upp í hugann. Annars vegar viðtal við Ingvar Carlsson sem tók við sem forsætisráðherra í skugga þess að Olaf Palme var myrtur. Það var harmsögulegt viðtal. Svo minnist ég hins vegar viðtals við Margréti Danadrottningu sem var af skemmtilegra taginu.“

Fannst þér Margrét eins menntuð og klár og af er látið?

„Já, hún er það. Það tók hana svolítinn tíma að slaka á og verða eðlileg í framkomu, skiljanlega – við höfðum jú ekki hist áður og hún vissi ekkert hver ég var. Ég hafði aðeins gefið til kynna hver mín nálgun myndi verða, en öll viðtöl eru jú, eins og þú veist, spurning um persónulega kemíu – hvort að fólk nær saman eða ekki. Það leyndi sér ekki að Margrét þekkti mjög vel til allra mála á Íslandi, enda hafði hún verið íslensk prinsessa. Margrét ber einnig íslenska nafnið Þórhildur, en það var alls ekki ljóst þegar hún fékk það nafn að hún yrði íslenskur ríkisarfi, það var ekki sett í lög fyrr en hún var tíu ára gömul. Árið 1953 var lögfest að að elsta dóttir ríkisarfa erfði dönsku krúnuna ef hún ætti ekki bróður.“

Af hvaða tilefni tókstu viðtal við Margréti Danadrottningu?
„Ég talaði ekki við Margréti af því það væru sérstök tímamót heldur datt bara í hug að slíkt viðtal gæti verið skemmtilegt efni fyrir Íslendinga. Það var vel tekið á móti mér í Amalienborg þegar ég kom þangað á mánudagsmorgni. Ég fékk kaffi og kökur og svo fórum við að spjalla. Mér fannst merkilegt og relevant að kynnast og heyra í persónu sem hefur eins mikil áhrif á danskt samfélag og drottningin hefur. Ekki síst hefur hún notað áramótaávörp sín til að koma í umræðu ýmsum málefnum. Margrét hefur þannig af mikilli list vakið athygli á ýmsum samfélagsmálum, talað um hluti eins og flóttamannavandamál, án þess þó að vera að skipta sér af daglegri pólitík.

Danir bera mikla og djúpa virðingu fyrir drottningunni og gerðu það ekki síður fyrir rösklega þrjátíu og fimm árum. Margrét stendur Dönum mjög nærri og er líklega sá þjóðhöfðingi erlendur sem stendur Íslendingum næst. Löngu eftir að formleg tengsl Íslands og Danmerkur voru slitin hefur fólk fylgst af áhuga með dönsku konungsfjölskyldunni í gegnum dönsku blöðin, svo sem Familie Journal, Hjemmet og Billed-bladet. Lengi voru hér mikil dönsk áhrif. Margrét er vel gefin og vel menntuð og fylgist afar vel með. Við ræddum meðal annars um þróun tungumála. Ég man að Margrét sagði: „tungumál þróast.“ Hún nefndi sérstaklega orð sem fólki finnst kannski danskast af öllu dönsku, það er orðið „sjov“ – skemmtilegur. Hún upplýsti að sjov væri tökuorð í dönsku.“

Hvernig bjargaðir þú þér með upptökur?

„Venjulega fékk ég lánað tökulið hjá Danmarks Radio. En þegar ég fór í viðtalið við Margréti drottningu þá fékk ég Þorbjörn Erlingsson, góðan kunningja minn sem var í kvikmyndaháskólanum í Danmörku og annan dreng sem var í þeim skóla líka með mér. Þorbjörn er nú látinn fyrir nokkrum árum, því miður.“

Lærðir þú eitthvað af dönskum sjónvarpsfréttamönnum?

„Já, ég lærði heilmikið. Að vísu er erfitt að telja upp hvar maður lærir þetta eða hitt en uppbygging frétta hjá þeim þarna ytra var mjög ólík því sem gerðist hjá Sjónvarpinu hér á þessum tíma. Segja má að það hafi orðið vatnaskil í sjónvarpsfréttum á Íslandi þegar Ingvi Hrafn Jónsson tók við fréttastjórastöðu hjá Sjónvarpinu 1985, þá var ég enn starfandi í Kaupmannahöfn. Fram að því höfðu sjónvarpsfréttirnar í meira mæli verið lesnar af þul. Það form sem við þekkjum í dag að fréttirnar séu sjálfstæð uppbygging hver og ein, klipptar til, kom síðar. En slíkt var partur af því sem Danir gerðu þegar ég var í Kaupmannahöfn. En auðvitað var þetta alþjóðleg þróun. Ingvi Hrafn hafði lært í Ameríku og kom með þessa nálgun í íslenska sjónvarpið. Hann gerði gríðarlega miklar útlitsbreytingar á fréttatímanum. Segja má að hann hafi fært íslenska sjónvarpið að þessu leyti til nútímans.“

Fréttastjóri Sjónvarps

Urðu fréttamenn sjálfstæðari við þetta?

„Íslenskir sjónvarpsfréttamenn hafa reyndar alltaf verið býsna sjálfstæðir í vinnubrögðum sínum, en auðvitað var samstarfið náið þegar svo fáir fréttamenn voru saman á vakt. En hver fréttamaður hafði eigi að síður sjálfdæmi í sínum málum.“

Voru fréttamenn að skipta sér af annarra manna fréttaumfjöllun?

„Það var sjaldgæft en Emil Björnsson gerði athugasemdir ef honum fannst þörf á og þá svikalaust. Emil var algerlega af gamla skólanum og hans fréttanálgun bar þess merki. Menn urðu að vinna gríðarlega mikið – þrír fréttamenn þurftu að fylla hálftíma fréttatíma. Ég minnist viðtals sem ég tók við sænskan landshöfðingja sem var upp á tæplega fjórar mínútur. Það fannst Eiði Guðnasyni ekki nógu vel að verki staðið hjá mér – viðtalið hefði verið alltof stutt. Mér er líka minnisstætt að eitt af fyrstu viðtölum mínum var við Garrett Fitzgerald, þáverandi utanríkisráðherra Írlands. Það viðtal varð til þess að ég fékk mikinn áhuga á þróun mála á Írlandi.

Fyrsta utanlandsferð mín sem fréttamaður var til Norður-Írlands, við fórum þangað fyrst og svo til til Manar í tilefni af því að Kristján Eldjárn, þá forseti, fór í opinbera heimsókn þangað vegna afmælis þingsins þar. Við gerðum tvo sjónvarpsþætti um Norður-Írland og einn um heimsókn Kristjáns til Manar. Ég hef lengi haft töluverðan áhuga á Írum, Skotum, Færeyingum og Grænlendingum auk auðvitað Norðurlandanna allra.“

Þú varst tvö ár í Kaupmannahöfn. Fórstu svo beint í erlendar fréttir aftur þegar þú komst til baka?

„Ég kom aftur til starfa á Sjónvarpinu en aðeins í stuttan tíma. Þótt við Ingvi Hrafn væru ágætis kunningjar þá var ég algerlega ósammála þeirri fréttastefnu sem hann rak. Ég var bæði ósammála fréttamatinu og aðferðafræðinni sem hann beitti. Og þegar fréttamaður og fréttastjóri eru ekki sammála þá fer fréttamaðurinn.

Ég fór þá fyrst til Útvarpsins sem aðstoðarframkvæmdastjóri. Framkvæmdastjóri var þá Elva Björk Gunnarsdóttir, áður borgarbókavörður. Hún tók þar margt í gegn, kenndi fólki aga og stundvísi – áður var fólki nánast í sjálfsvald sett hvað þættir þess voru langir. Hún var mjög góður yfirmaður og lést því miður langt fyrir aldur fram. Ég á Elvu Björk mikið að þakka – henni og Pétri Guðfinnssyni, þau kenndu mér góð vinnubrögð við mannaforráð. – Síðan lá leið mín til þess fyrirtækis sem þá hét Flugleiðir en heitir nú Icelandair. Ég var við þessi störf í eitt og hálft ár. Ég var beðinn um að koma aftur í Sjónvarpið og verða fréttastjóri eftir að Ingvi Hrafn var rekinn. Helgi H. Jónsson varafréttastjóri brúaði bilið frá því að Ingvi Hrafn fór og ég tók við.

Hvað gerðir þú þegar þú varst orðinn fréttastjóri?

„Ég sneri stefnunni á vissan hátt til baka. Lagði áherslu á að Ríkisútvarpið ætti fyrst og fremst að vera traustur miðill þar sem ekki væri farið með neitt fleipur. Lagði áherslu á að RÚV ætti að vera „klettur í hafinu“. Ríkisútvarp getur ekki haft skoðanir á hlutunum. Það er eign allra, það er ekki hægt að segja upp áskriftinni. Til þessa þarf að taka tillit. RÚV ber að þjóna öllum. Slík stofnun getur ekki ákveðið að breyta þjóðfélaginu í ákveðna átt og barist fyrir því í fréttaflutningi eða ritstjórnarstefnu. Það geta hins vegar einkareknu fjölmiðlarnir gert. Hlutleysi og hlutlægni er kjarninn í starfi RÚV. Við á fréttastofu Sjónvarps bjuggum til fréttareglur sem voru, eftir því sem ég best veit, þær fyrstu sem voru niðurskrifaðar og eru að sumu leyti ennþá í notkun. Þær voru byggðar á fréttareglum frá CBS í Bandaríkjunum, BBC í Bretlandi og norrænum fréttareglum. Í þessum fréttareglum reyndum við að skilgreina kjarnann í því sem kallað er „public service“ – almannaþjónusta í fjölmiðlun.“

Tókstu alvarlega hlutverk þitt sem fréttastjóri?

„Að sjálfsögðu. Enda þurfti ég að hugsa mig mikið og vandlega um áður en ég hætti sem upplýsingafulltrúi hjá Flugleiðum, sem var reyndar mun betur borgað starf. – En mér fannst að þar sem ég hafði áður verið á Sjónvarpinu í tíu ár og þá gjarnan bent á hvað hægt væri að gera betur þá bæri mér að nota þetta tækifæri. Einfaldlega; maður verður að standa við stóru orðin.“

Gerðirðu breytingar á fréttaliðinu þegar þú komst?

„Á þessum tíma var ekki hægt að segja upp fólki hjá ríkisstofnunum nema að undangengnum viðvörunum og áminningum. Ég gat til dæmis ekki sagt við einhvern fréttamann: „Mér líkar ekki hvernig þú vinnur og þér er sagt upp.“ Það var ekki hægt. Engu að síður urðu á fyrstu misserunum eftir að ég tók við talsverðar breytingar.“

Og í hvaða átt?

„Allar miðuðu þær að því að vinna að þessum kjarna – almannaþjónustu miðilsins. Virða hlutleysi og hlutlægni, gera ekki meira úr hlutum en ástæða var til. Ég vildi ekki „sensationalism“.“

Hver sá um ráðningu fréttamanna?

„Allir sem unnu við dagskrá Ríkisútvarpsins – þar með fréttir – þurftu að fá samþykki í útvarpsráði. En ráðningaraðilinn var útvarpsstjóri. Ég skilaði áliti og mælti með og satt að segja kom bara einu sinni fyrir að útvarpsráð mælti með öðrum en ég gerði. Það var ekki vegna þess að ég vildi ekki fá þá manneskju sem fréttamann, heldur fannst mér röðin komin að öðrum fyrst. Sú sem útvarpsráð réði og ég hefði ekki mælt var Jóhanna Vigdís Hjaltadóttir, sem hefur verið akkeri á fréttastofunni. Hún hafði unnið hjá okkur og ég vildi hafa hana áfram, en vildi fastráða annan á undan henni. Mjög oft byrjaði fólk hjá okkur sem sumarstarfsmenn og unnu sig svo, sumir hverjir, upp í fasta stöðu.“

Hvað fannst þér mikilvægt í sambandi við ráðningu fréttafólks?

„Mín skoðun er sú að áhorfendur eigi helst ekki að taka eftir þul sem er á skjánum. Þess vegna lögðum við áherslu á að fréttafólk klæddi sig þannig að það vekti ekki mikla eftirtekt. Sá sem er á skjánum á ekki að vera atriði heldur það sem hann er að segja frá.“

Léstu umsækjendur taka einhvers konar próf?

„Já. Enginn var ráðinn til okkar, ekki einu sinni sumarafleysingarmenn, nema að undirgangast það sem við kölluðum fréttamannapróf. Það fólst í að prófa íslenskukunnáttu, almenna þekkingu, hvort að fólk gæti skrifað, hefði góða rödd og gæti talað skýrt og hiklaust. Og satt að segja voru margir sem stóðust ekki þetta próf. Mér er minnisstæður einn maður sem ég mælti með en vissi ekki hver var. Hann stóð sig bara svo frábærlega vel á öllum prófum, hafði fína rödd og góða framkomu, bjó yfir mikilli þekkingu og skrifaði vel. – Ég vissi ekki hverra manna þessi ungi maður var fyrr en í veislu í danska sendiráðinu að Gunnlaugur Sigmundsson, sem þá var þingmaður, þakkaði mér fyrir að hafa ráðið son sinn. Sá sem ég réði þarna var Sigmundur Davíð Gunnlaugsson síðar þingmaður og forsætisráðherra.

Almennt vissi maður þó yfirleitt ýmislegt um fólk sem sótti um, hafði lesið eitthvað eftir það eða heyrt af því. En svo kom sem sagt fólk líka sem hafði enga reynslu af blaðamennsku. – Það var fólkið sem átti séns í gegnum þessi próf og byrjaði þá hjá okkur í afleysingum.“

Var starf þitt sem fréttastjóri mjög ólíkt því að vera fréttaritari á Norðurlöndunum?

„Já, stjórnunarstörf eru allt öðruvísi en fréttamennska. Eftir því sem árunum fjölgaði í fréttastjórastöðunni fannst mér stjórnunarhlutinn í starfinu taka æ meiri tíma. Það var í rauninni ekki það sem ég hafði ráðið mig til upphaflega. Mér fannst ekki það skemmtilegasta í heiminum að sitja á fundum deildastjóra og framkvæmdastjóra, útvarpsráðs og þeim öðrum fundum sem ég þurfti að sitja reglulega. Meirihlutinn af því sem þar var verið að fjalla um kom enda fréttastofunni lítið við. Það sem mér fannst skemmtilegt var að skrifa fréttir og afla frétta. – En ef þú ert stjóri þá þarftu að stjórna.“

Þú verður fréttastjóri árið 1988. Var það tími mikilla breytinga?

„Já. Ekki aðeins mikilla tæknibreytinga, heldur einnig breytinga í fjölmiðlaumhverfinu. Samkeppnin milli fréttastofu RÚV og Stöðvar 2 var gríðarlega hörð. Þegar Ingvi Hrafn var fréttastjóri RÚV og Páll Magnússon á Stöð 2 ríkti gríðarleg samkeppni – miklir keppnismenn báðir. Og þessi samkeppni hélt áfram eftir að ég kom til starfa sem fréttastjóri. En sá er munur á að Ríkissjónvarpið er skilgreindur sem almannaþjónustu fjölmiðill en það er Stöð 2 ekki. Það sem mér hefur þótt ánægjulegt við íslenska ljósvakafjölmiðla almennt er að þeir hafa tekið upp samkeppnina á forsendum Ríkisútvarpsins. Fréttastofa Stöðvar 2 er í alvarlegum fréttaflutningi. Á RÚV skilgreindum við fréttastofu Stöðvar 2 sem keppinaut en ekki sem fjandmann. Þegar Elín Hirst var fréttastjóri á Stöð 2 áttum við mjög gott samstarf. Meðal annars vorum við með sameiginlegt kosningasjónvarp og áttum einnig í ýmsu öðru samstarfi.“

Aftur fréttamaður á gólfi

Togaði í þig að vera í sjálfri fréttamennskunni?

„Ég gat frá upphafi sameinað þetta tvennt en það hallaði smám saman á fréttaþáttinn. Ég varð að taka því eins og hverju öðru hundsbiti að vera „administrator“. En þegar ég var búinn að vera fréttastjóri í tuttugu ár var það óneitanlega dálítið áfall þegar Páll Magnússon rak mig. Hann var þá orðinn útvarpsstjóri. Eftir að hann tók við þessu starfi sagði hann allri framkvæmdastjórn Ríkisútvarpsins upp. Þegar Páll kom til starfa vildi hann hafa sitt fólk með sér í stjórnun og uppsagnirnar voru gerðar í nafni skipulagsbreytinga. – Líklega er þetta einhver mesti greiði sem nokkur maður hefur gert mér. Mér fannst það að vísu ekki á sínum tíma, en ég sá það þegar fram liðu stundir. Páll bauð mér að vera áfram í fréttamennsku og dagskrárgerð, jafnframt því að halda áfram að vera fréttaþulur. Hann bauð mér sem sagt að gera það sem mér þótt skemmtilegast að gera í vinnunni en sleppa því sem var leiðinlegt. Mér finnst umhugsunarvert í sambandi við stjórnkerfi okkar Íslendinga að fólk getur varla hreyfst í því kerfi nema þá upp á við. Hvað er að því að fólk gegni stjórnendahlutverki um tíma og fara síðan í eitthvað annað? Of mikið er um að slíkt þyki ekki tilhlýðilegt.“

Nú stendur Bogi upp og sækir fyrir mig meira svart kaffi og te fyrir sjálfan sig. Jafnframt verða vatnaskil í samtalinu. Það berst að tómstundum og bóklestri. Aðspurður kveðst Bogi ekki lesa mikið af skáldsögum nú orðið en getur þess jafnframt að eiginkona hans lesi mikið og oft upphátt fyrir hann.

„Hún opnar mér þannig sýn inn í heim bókmennta sem ég hefði ella ekki séð, því ég er satt að segja miklu meira gefinn fyrir fræðirit nú orðið,“ segir hann. Ég spyr Boga af bragði hvar hann hafi kynnst konu sinni.

„Eftir á að hyggja finnst mér að ég hafi vitað af tilvist hennar frá því við vorum svona ellefu til tólf ára. Hún var ári á eftir mér í Melaskóla og Hagaskóla og einnig í Menntaskólanum í Reykjavík. Við byrjuðum að vera saman þegar hún var sautján ára og ég átján ára. Við komum því úr sama skólaumhverfi. En hún fór í Kennaraháskólann ári eftir að ég fór í sagnfræði í HÍ.

Við giftum okkur árið 1975. Fyrsta barn okkar, Ágúst, fæddist fimm árum síðar. Ég var tuttugu og átta ára þegar hann fæddist. Það segir svolítið um þróun samfélagsins að faðir minn var tuttugu og sex ára þegar ég fæddist sem elsta barn, ég var sem sagt tuttugu og átta ára þegar Ágúst fæddist en hann var þrítugur þegar fyrsta barn hans fæddist. Með hverri kynslóð færist aldurinn upp um tvö ár. Þegar Ágúst var sex ára eignuðumst við dótturina Þórunni Elísabetu. Hún fæddist í Danmörku 1986. Átján mánuðum síðar fæddist okkur önnur dóttir Jónína Guðný. Þórunn er dagskrárgerðarmaður á Rás-1 og er þar annar umsjónarmaður Morgunvaktarinnar. Jónína Guðný kláraði fyrst félagsfræði í HÍ en lærði svo hjúkrun og starfar sem hjúkrunarfræðingur.

Ágúst og kona hans Valgerður Árnadóttir eru búsett í Stokkhólmi. Hún er barnalæknir. Eftir háskólanám í Stokkhólmi fékk Ágúst starf hjá Nordregio, norrænu rannsóknarstofnuninni í Stokkhólmi. Sú stofnun ber meðal annars ábyrgð á hinni gríðarlegu statitísku árbók fyrir Norrænu ráðherranefndina. Dætur okkar eru báðar búsettar hér í nágrenninu og barnabörn okkar eru sjö.

Hvernig gekk þér að aðlaga starfið og einkalífið?

„Vel. Eftir að við hjónin komum heim frá Danmörku var konan mín heimavinnandi með börnin og það gaf mér möguleika að vinna nánast allan sólarhringinn ef svo bar undir. Ég tel mig hafa verið heppinn og gæfusaman mann. Peningar hafa ekki stjórnað lífi mínu. Í menntaskóla og háskóla skilgreindi ég það sem ríkidæmi að geta gengið inn í bókabúð og keypt mér þær bækur sem mig langaði til án þess að þurfa að hugsa mig um og spara fyrir þeim. Og þannig hefur það verið. Ef að peningar hefðu verið drifkraftur í lífi mínu þá hefði ég ekki hætt starfi mínu hjá Flugleiðum á sínum tíma. Reyndar hafði ég mjög gaman starfi mínu þar sem upplýsinga- og blaðafulltrúi, tók við af Sæmundi Guðvinssyni heitnum. Og ég var svo lánsamur að geta haft hönd í bagga varðandi eftirmann minn í þessu starfi, Einar Sigurðsson fréttamann. Okkur hafði orðið vel til vina á fréttastofunni. – Við höfum haldið hópinn og hittumst af og til, Einar, Guðjón Einarsson og Ögmundur Jónasson.“

Þér hefur ekki fundist óþægilegt að vera aftur kominn á gólfið sem fréttamaður?

„Nei. Hreint ekki. Það var í rauninni enginn ráðinn í minn stað. Þegar ég hætti var ég orðinn forstöðumaður fréttasviðs, bæði útvarps og sjónvarps. Markús Örn Antonsson, þá útvarpsstjóri, stefndi að því að sameina fréttastofur útvarps og sjónvarps og við vorum að vinna að því. Þegar ég hætti að vera yfirmaður fréttasviðsins var Óðinn Jónsson orðinn fréttastjóri Útvarps og Elín Hirst var fréttastjóri Sjónvarps. Síðla árs 2008 voru fréttastofurnar sameinaðar og Óðinn var gerður að fréttastjóra yfir þeim báðum.“

Hélstu áfram í erlendum fréttaskrifum eftir að þú hættir sem yfirmaður?

„Já og það var einnig stór þáttur af mínu starfi að flytja fréttir. Ég hafði alltaf sinnt því en mun meira eftir þessar breytingar. Eftir að ég fór aftur að skrifa fréttir og afla frétta uppgötvaði ég hve skemmtilegt er að vinna fyrir útvarp. Nú eru um það bil þrettán síðan ég tók að spjalla um erlend málefni í vikulegu spjalli, fyrst á Rás tvö og núna á Rás eitt.“

Gastu þannig nýtt þér reynslu þína og tengsl þína frá fréttaritaraárunum í Kaupmannahöfn?

„Já það gat ég. En núna eru kollegar mínir sem þá voru í fréttamannastétt nánast allir hættir störfum og sumir farnir yfir móðuna miklu. En ég hef myndað ný persónuleg tengst með því að hringja og fara í heimsóknir og hitta fólk. Ég er á því að svokallað norrænt módel sé skásta samfélagsgerð sem mannfólkið hefur ennþá fundið upp – þótt þau séu ekki fullkomin og þar eins og í öllum samfélögum sé auðvitað eitthvert rex og rifrildi. Við getum sagt að í stórum dráttum sé hið norræna módel sammála um grunnprinsipp í samfélagi. – Að einstaklingurinn sé frjáls, að það sé málfrelsi og prentfrelsi. Og ekki síst er mikilvægt að þótt hver einstaklingur eigi að taka ábyrgð á sjálfum sér sé samfélagið tilbúið til að hjálpa ef það ekki gengur upp. Það sem mér finnst svo miklu máli skipta hvað snertir Norðurlöndin eru sameiginleg gildi og djúp lýðræðishefð, virðing fyrir mannréttindum og einstaklingum. Sem og mikil þátttaka kvenna í atvinnulífinu, mikil þátttaka í verkalýðsfélögum og almennt jafnrétti. Þessi gildi finnst mér skipta óskaplega miklu máli. Í hinu norræna módeli er gert vel við barnafólk, til dæmis hvað snertir fæðingarorlof og leikskóla. Þetta eru hlutir sem þarf að borga fyrir í Englandi og Bandaríkjunum og geta verið stór hindrun í jafnréttisþróun.“

Þú hefur væntanlega kynnt þér samfélög víða?

„Í þeim efnum hef ég ekki gert neinn marktækan samanburð, enda er það beint ekki mitt hlutverk. Ég þekki best til á Norðurlöndum og auðvitað eru þar ýmsir hlutir ekki í lagi, þótt við kennum okkur við velferð. Gagnrýnendur á blaðamennsku hafa að ýmsu leyti rétt fyrir sér, til dæmis Hans Rosling, sænskur læknir sem sagði að við sæjum ekki skóginn fyrir trjánum. Við séum góð í því að lýsa því þegar einstaka tré fellur en fjölluðum ekki um ástand skógarins í heild.

Við þurfum auðvitað að takast á við erfiðleika og þar hef ég áhyggjur af loftslagsbreytingum. En ég held að við getum tekist á við þann vanda. Rosling benti á að stórum hópi manna hafi verið lyft úr örbirgð á þessari öld. Við höfum útrýmt sumum sjúkdómum, sem áður kostuðu milljónir mannslífa, og bóluefni hafa verið fundin upp gegn skæðum sjúkdómum. Líf fólks á Vesturlöndum er miklu auðveldara en það var fyrir til dæmis hundrað árum. En við megum auðvitað ekki láta þessar framfarir bitna á gæðum jarðar þannig að hún verði ekki sjálfbær. Mannskepnan er ekki fullkomin en mín reynsla er að yfirgnæfandi meirihluti fólks sé gott í sjálfu sér og vilji öðrum vel. En vissulega eru undantekningar á því.“

Minnisstæðir viðmælendur

Þú hefur tekið viðtöl við fjölmarga erlenda gesti og ráðamenn, hvernig velurðu þetta fólk?

„Ég var með viðtöl við erlenda aðila reglulega á dagskrá í íslenska sjónvarpinu í mjög mörg ár í þætti sem bar hið einfalda heiti; Viðtalið. Fastur samstarfsmaður minn í þessum þáttum er Karl Sigtryggsson, tökumaður, klippari og pródúsent og við höfum tekið viðtöl hér heima og erlendis. – Í fyrsta lagi er þetta spurning um tækifæri. Stundum frétti maður af fólki sem var hér, svo sem eins og þegar ég fékk Austin Mitchell heitinn, sem var þingmaður í Grimsby, í viðtal. Margir viðmælenda hafa einmitt verið í heimsókn á Íslandi, oft á fundum eða til að halda fyrirlestra. Ég get nefnt bandaríska hæstaréttardómarann Antonin Scalia. Roddy Doyle, sem er með þekktustu rithöfundum Íra var á Íslandi á bókmenntahátíð. Ein frægasta bók hans er Konan sem gekk á hurðir. Trílógían The Commitments eftir Doyle var kvikmynduð 1991. Erlendir ráðamenn sem hafa verið á ferðinni eins og Ban Ki-moon, framkvæmdastjóri Samenuðu þjóðanna, Yoweri Museveni forseti Uganda og Sauli Niinistö, forseti Finnlands voru gestir Viðtalsins, sem og fjölmargir aðrir.

Í öðru lagi höfum við höfum líka farið sérstakar ferðir til að tala við fólk og höfum talað við mjög marga norræna forsætisráðherra og utanríkisráðherra. En það hafa líka verið nokkrir listamenn, svo sem danski kvikmyndaleikstjórinn Billy August, sem var afskaplega gaman að tala við. Paprika Steen, danska leikkonan og leikstjórinn, hún var einnig mjög skemmtileg viðræðu. Göran Person, fyrrverandi forsætisráðherra Svía, er minnisstæður, hann var tvisvar gestur okkar Kalla og ég var svo lánsamur að geta rætt við alla forsætisráðherra Svía síðastliðin 40 ár, nema núverandi forsætisráðherra Magdalenu Anderson. Við höfum lagt okkur eftir að tala við ráðamenn í grannríkjunum og mörg viðtöl hafa tengst norrænni samvinnu eins og til dæmis við Torvald Stoltenberg, fyrrverandi utanríkisráðherra Noregs, eftir að hann gerði tillögur varðandi norræna samvinnu, alveg brilljant maður. Seinna ræddi ég við son hans Jens Stoltenberg, fyrrverandi forsætisráðherra Noregs og framkvæmdastjóra Atlantshafsbandalagsins.

Þetta hafa verið viðtöl við mjög ólíkt fólk, ég hef rætt við blaðamenn um blaðamennsku, svo sem Zanny Minton Beddoes, ritstjóra The Economist, um trúmál og siðfræði við Antjé Jackelen, erkibiskup í Svíþjóð og fótbolta við Lars Lagerbäck, þáverandi landsliðsþjálfara. Ég hef rætt um efnahagsmál við Angel Gurría, forstöðumann OECD, Efnahags- og þróunarstofnunarinnar og hagfræðiprófessorana Kenneth Rogoff og seinna Robert Aliber

Það er gaman að geta talað við fólk í öðru umhverfi en fréttaumhverfi, hafa meiri tíma og vera í afslappaðri aðstæðum – fá tækifæri til að kynnast aðeins persónunni. Samtöl af þessu tagi gefa manni tækifæri til að tala við alls konar fólk.“

Finnst þér þetta hafa auðgað líf þitt?

„Heldur betur hefur það gert það. Ég tel mig hafa verið mjög heppinn mann. Til þess að verða lánsamur þurfa menn að hafa ákveðna auðmýkt gagnvart starfi sínu og viðfangsefni. Og líka bera virðingu fyrir fólki. Fólk sem hefur náð mjög langt er oft hógvært. Fyrir löngu, löngu, líklega meir en fjörutíu árum, þá skynjaði ég persónuleika manns sem var heimsfrægur, fann hógværðina í sál hans. Þetta var Oskar Peterson djassisti. Mér fannst svo skemmtilegt að tala við hann að ég man það enn. Það er gaman að geta rætt við fólk á þessum nótum um líf þess og viðfangsefni.“

Opnuðu þessi viðtöl þér sýn á blaðamennsku annars staðar?

„Já þau gerði það. Ég hitti líka mjög mikið af kollegum mínum í þessi tuttugu ár sem ég var fréttastjóri. Ég tók þátt í starfi EBU, Sambands útvarps- og sjónvarpsstöðva í Evrópu. Fyrir okkur sem erum í fréttamennsku eru samskiptin og fréttamiðlunin milli allra þessara aðildarstöðva mikilvæg. Þetta er í raun kerfi sem nær til alls heimsins. Þarna eru amerískar og asískar stöðvar líka með. Þetta gerir okkur kleift að sýna fréttamyndir frá öllum heimshornum. Segja má að allar helstu fréttastöðvar í heiminum séu þarna þátttakendur. Ég sótti fundi á þessum vettvangi og var um tíma varaformaður fréttanefndar EBU og formaður ritstjórnarnefndar sambandsins. Vegna þessara starfa fór ég oft til Genf þar sem aðalstöðvarnar eru. Þetta fannst mér skemmtilegur partur af því að vera í stjórnunarstarfi. Einnig norræna samstarfið milli sjónvarpsstöðvanna sem var sérlega gott og náið.“

Hefurðu farið sem erlendur fréttamaður á átakasvæði?

„Nei. Ég hef sem betur fer sloppið við það að mestu leyti, ég fór þó til Norður-Írlands meðan átökin stóðu enn þar. Ég átti að fara til Eþíópíu 1984. Þá ríkti þar hungursneyð. Ég spurði Ögmund Jónasson hvort hann hefði áhuga á að fara og það varð úr. – Kannski var það ákveðið hugleysi hjá mér – en ég er satt að segja „enginn Jón Björgvinsson“ eins og þar stendur. Ég er meiri skrifstofufréttamaður en vettvangsfréttamaður. En auðvitað er líka áhugavert að vera á vettvangi. Ýmislegt hefur þó verið erfitt, eins og til dæmis þegar snjóflóðin voru fyrir vestan, bæði í Súðavík og á Flateyri. Það var bitur, erfið og átakanleg reynsla. Þótt ég væri hér fyrir sunnan þá tók ég viðtöl við fólk sem hafði missti sína. Þegar fréttamenn eru á vettvangi svona skelfilegra atburða verða þeir alltaf að muna að aðgát skal höfð í nærveru sálar. – Þú þarft ekki að vera ofboðslegur töffari til þess að vera góður blaðamaður. Það er gaman að skúbba en ef þú nefnir gott skúbb þá spyr ég á móti – hver skúbbaði? Það man ekki nokkur maður nema blaðamenn. Það situr nefnilega ekki eftir í almenningi hvar fréttin birtist fyrst, heldur fréttin sjálf. Ef við tökum sem dæmi Verbúðina þá er það Smári blaðamaður sem kemur upp um áfengismálið mikla, en það var í raun Arnar Páll Hauksson sem gerði það. Þetta man enginn nema þeir sem voru í umhverfinu á þessum tíma.“

Geturðu nefnt mér eftirminnilegustu fréttina sem þú hefur fjallað um.

„Guð minn góður – ég held ég hafi lesið milli þrjú og fjögur þúsund fréttatíma í sjónvarpi.“ Bogi hugsar sig um.

„Sennilega er þó eftirminnilegast að hafa staðið niðri í stúdíó í beinni útsendingu 11. September árið 2001 þegar flogið var á tvíburaturnana í New York og enginn vissi hvað var að gerast. Við vorum að fá fréttir af þessum hörmungum hægt og rólega í marga klukkutíma. Þessi reynsla er ógleymanleg. Morðið á Olof Palme er einnig mjög eftirminnilegt, það var afar sérstakt að koma til Stokkhólms daginn eftir að hann var myrtur. Mér er líka eftirminnilegt að hafa staðið við Berlínarmúrinn þegar hann var tuttugu og fimm ára 1986 og sagt: „Hér hefur hann staðið þessi múr sem aðskilur Vestur- og Austur-Evrópu, frelsi og kúgun og það er ekkert sem bendir til að hann standi ekki í önnur tuttugu og fimm ár.“ – Múrinn stóð bara í þrjú ár eftir þessi ummæli mín.

Eitt vil ég nefna sem hefur verið mér til ánægju gegnum árin. Það eru fyrirlestrar sem ég hef haldið í skólum. Ég byrjaði að halda slíka fyrirlestra að tilhlutan Katrínar heitinnar Pálsdóttur, sem var kollega á fréttastofunni, en var þá kennari við Háskólann í Reykjavík. Einnig hef ég haldið ég fyrirlestra í Háskóla Íslands í meistaranámi í fjölmiðlun. Þá hef ég oft verið beðinn um að koma í framhaldsskóla og flytja fyrirlestra um fjölmiðla á Íslandi og fjölmiðlun almennt. Það hefur verið gaman að tala við krakkana og heyra í þeim líka, sem ekki skiptir minna máli. Þetta er mjög ánægjulegur hluti af því sem ég hef gert.

Á fyrstu árum mínum sem fréttastjóri voru gerðar allmargar heimildarmyndir, mér er minnistað mynd sem Einar Heimisson gerði um örlög gyðinga sem hingað leituðu undan ofsóknum nasista fyrir seinni heimsstyrjöldina en var vísað burt frá Íslandi. Hann ræddi við Olgu Rottberger, en henni, manni hennar og bróður var neitað um hæli á Íslandi. Einar skrifaði skáldsöguna Götuvísa gyðingsins sem var byggð á rannsóknum hans á örlögum þessara gyðinga. Þá er minnisstæð heimildarþáttaröð frá 1990 sem fjallar um hernám Breta á Íslandi og varpar ljósi á íslenskt þjóðfélag við upphaf og á árum síðari heimstyrjarldar. Umsjónarmaður var Helgi H. Jónsson fréttamaður og um dagskrárgerð sá Anna Heiður Oddsdóttir. Við gerð þáttanna var notað gríðarmikið safn heimilda sem Reynir Oddsson kvikmyndagerðarmaður hafði safnað.

Er bjartsýnn á stöðuna

Komst þú eitthvað nálægt kjaramálum fréttamanna?

„Ég var formaður Starfsmannafélags Ríkisútvarpsins á árunum 1983-84. Þegar ég fór út til Kaupmannahafnar tók Ögmundur Jónasson við því starfi af mér og það var upphaf að störfum hans fyrir íslensku verkalýðshreyfinguna.“

Hvað viltu segja um samfélag og fjölmiðlavettvang nútímans?

„Öfugt við ýmsa sem telja að allt hafi verið betra áður fyrr þá finnst mér að heimurinn sé betri núna heldur hann var þegar ég var ungur maður. Þótt vissulega séu erfiðleikar varðandi umhverfismál. Að öllu öðru leyti finnst mér hafa orðið miklar framfarir í þeim samfélögum sem við búum í og berum okkur saman við. Þetta á við hvað snertir mannúð, skilning og jafnrétti. Þegar ég var menntaskóla var einn þriðji nemenda stúlkur, þetta hefur breyst og það á einnig við um háskólanemendur – konum hefur fjölgað mjög í námi. Mér fannst kynslóð barna minna taka minni kynslóð fram að mestu leyti, bæði hvað varðar þekkingu, umgengni og kurteisi. Og ég held að kynslóða barnabarnanna verði ennþá betri.

Mér finnst blaðamennskan líka betri en áður, þótt hún sé kannski ekki eins og góð og hún var fyrir tíu árum. Mér fannst Morgunblaðið undir stjórn Ólafs Stephensen vera sérlega gott blað. Núna eru margir góðir blaðamenn á Morgunblaðinu, en mér virðist ritstjórnarstefna blaðsins halda þeim í gíslingu að vissu leyti. – Ég sagði Mogganum upp því ég kæri mig ekki um að eiga þátt í að borga fólki laun fyrir að skrifa níð um fréttastofu Ríkisútvarpsins og okkur sem vinnum þar.“

Hvað finnst þér um hin blöðin?

„Oft hefur verið sagt að blaðamenn hafi verið mun betur skrifandi áður fyrr og að íslenskunni hafi hrakað, en ég blæs á svona tal. Ef maður les gömul blöð sér maður að þau eru uppfull af málvillum og stafsetningarvillum. Að vísu voru þá vel skrifandi blaðamenn, en þeir eru líka margir nú til dags. Mér finnst einfaldlega ekki hafa orðið afturför heldur framför. Hins vegar eru aðstæður á íslenskum fjölmiðlamarkaði skelfilegar. Það eru allir fjölmiðlar – nema kannski einhverjir mjög litlir – reknir með tapi. Þetta er mjög háskalegt og býður því heim að hagsmunaaðilar taki útgáfuna yfir, sem þeir hafa í sumum tilvikum gert. Í ljósi þessara aðstæðna eru íslenskir fjölmiðlar merkilega góðir. Hvað almennar fréttir snertir þá treysti ég íslenskum fjölmiðlum þó að ég sé ekki ævinlega sammála fréttamati eða hvað er til umfjöllunar. En ég treysti því að þær fréttir sem menn á annað borð skrifa séu sannleikanum samkvæmar. Að vísu eru dæmi um blaðamenn í íslenskri blaðamannastétt sem ekki hafa nálgast viðfangsefni sín af heiðarleika, en þau eru mjög fá. Langflestir blaðamenn nálgast viðfangsefni sín af heiðarleika og sanngirni, og það eru prinsippin okkar á fréttastofu RÚV. Ríkisútvarpið er miðill sem allir eiga að geta treyst.“

Og hver er þá staða Ríkisútvarpsins núna?

„Mér finnst RÚV standa býsna vel. Ef ég ber RÚV saman við systurmiðla á hinum Norðurlöndunum þá stöndum við mjög vel. Þegar ég var fréttastjóri voru lengst af tveir mælikvarðar sem við notuðum til að leggja mat á árangur okkar. Í fyrsta lagi hversu margir horfðu og hlustuðu og hitt, sem var ekki minna mikilvægt, hvernig fólk mat það sem við sögðum – treysti það okkur? Samkvæmt könnunum treysti yfirgnæfandi meirihluti þjóðarinnar RÚV og setti okkur í fyrsta sæti þegar fjallað var um trúverðugleika fréttamiðla. Ég man ekki eftir öðru en að við höfum verið í fyrsta sæti. Almennt er viðhorf Íslendinga til Ríkisútvarpsins mjög jákvætt. Þrír af hverjum fjórum Íslendingum hefur jákvætt viðhorf til RÚV og sá hópur sem er á móti RÚV hefur minnkað með árunum og er núna líklega um tíu til tólf prósent. En auðvitað hlýtur það jafnan að vera svo að það sýnist sitt hverjum hvernig okkur tekst til. Það er eðlilegt.

„Almennt held ég að Ríkisútvarpið standi sterkt. Um fjórðungur til þriðjungur þjóðarinnar á öllum aldri horfir á fréttatíma Sjónvarpsins á hverjum einasta degi, fólk á aldrinum frá tólf til áttatíu og fimm ára. Meðaláhorf í síðustu könnun var 31%. Þessi tala er langt umfram það sem þekkist víðast hvar í heiminum. Næstir okkur eru Norðmenn. Blaðalestur og fjölmiðlanotkun á Íslandi er meiri en gerist og gengur í heiminum. Vissulega hafa orðið breytingar á fjölmiðlamarkaðinum en breytingar þurfa ekki alltaf að vera til hins verra.

Það er gjarnan talað um að ný tækni gangi af þeirri gömlu dauðri en það er ekkert alltaf þannig. Því var spáð þegar útvarpið kom að það myndi ganga af blöðunum dauðum, það gerðist ekki. Því var spáð þegar sjónvarpið kom að það myndi ganga af útvarpinu dauðu. Það gerðist ekki. Hver miðill hefur sitt hlutverk. Í hópi yngsta fólksins er auðvitað minnst áhorf en í hópi hinna eldri er áhorfið mikið. En þannig hefur það kannski alltaf verið. Hinir yngri eldast og fara þá að fá meiri áhuga á samfélagmálum. Fólk verður meðvitaðra og áhugasamara um umhverfi sitt þegar það eldist.“

Texti: Guðrún Guðlaugsdóttir